Deze revolutie is waarschijnlijk bijna uniek in de recente wereldgeschiedenis, waarom, omdat de militairen de macht overnamen, niet ongewoon, maar zij hielden woord (zeer ongewoon in wereldtermen) en gaven de macht terug aan het volk precies zoals beloofd.

25 april 1974 is beroemd vanwege het omverwerpen van een autoritaire regering en het beëindigen van het fascisme in Portugal met nauwelijks enig geweld. Dat is op zich al vrij uniek, maar er was nog zoveel meer. Het was een autoritaire regering, een tijd van censuur en onderdrukking, in stand gehouden door een "geheime politie". Nadat Salazar een beroerte had gekregen, kwam het leiderschap in handen van Marcello Caetano, die zes jaar aan de macht bleef tot zijn "ontslag" na de Anjerrevolutie.

Veel van de motivatie voor de revolutie had te maken met de Portugese koloniën Angola en Mozambique, maar als buitenlander die in de Algarve woonde was dat moeilijk te begrijpen. Wat wel opviel waren kreupele ex-soldaten die op straat bedelden en beweerden dat ze gewond waren geraakt in de koloniale oorlogen.

Vóór de revolutie waren de meeste expatriates niet op de hoogte van de PIDE (Internationale en Staatspolitie of Polícia Internacional e de Defesa do Estado) de geheime politie. In het jaar na de revolutie zijn we veel meer over hen en hun activiteiten te weten gekomen.

Het fort van Peniche, een 16e-eeuws fort dat een uur ten noordwesten van Lissabon ligt, werd onder de Portugese dictatuur gebruikt om dissidenten vast te houden; het was de beruchtste politieke gevangenis van de Portugese dictatuur. Sommige gevangenen kregen een zenuwinzinking, anderen stierven vijf of zes jaar na het uitzitten van hun straf in de gevangenis. Het verzet tegen de dictatuur had extreme gevolgen. Als u zich ooit afvraagt waarom Portugal zo bureaucratisch lijkt (of leek), bedenk dan dit. In de tijd van de dictatuur was de enige veilige manier om alles volgens het boekje te doen, dan was je veilig. Informanten van de geheime politie waren overal.

Enkele maanden na de revolutie kondigde de MFA (Beweging van de Strijdkrachten) aan dat alle PIDE-informanten zichzelf moesten aangeven, anders zouden al hun namen openbaar worden gemaakt. Binnen enkele dagen leerden we de omvang van het netwerk van PIDE-informanten kennen, de manager van de plaatselijke supermarkt, receptionisten in het nabijgelegen hotel, mensen die je bijna elke dag ontmoette en met wie je omging, ze waren overal.

Nog verrassender voor mij was de ontdekking tijdens een maaltijd met verschillende expats in een plaatselijk Albufeira piri piri restaurant, goed geholpen door flessen rode wijn, dat verschillende expats informanten waren over de buitenlandse gemeenschap. Dit is begrijpelijker als je bedenkt dat de Algarve in die tijd veel gepensioneerden uit de Afrikaanse koloniën telde, en dat een aantal van hen hoge functionarissen van die politiekorpsen waren. Het "informanten-systeem" was hun niet vreemd.

Aanvankelijk was er een internationaal bedacht idee dat Portugal communistisch zou kunnen worden. Het gerucht ging zelfs dat de CIA een invasie vanuit Spanje aan het voorbereiden was. Er was zeker een "neiging" tot communisme, die vooral tot uiting kwam in iets dat "saneamento" werd genoemd, waarbij arbeiders eenvoudigweg bedrijven overnamen en het management en de eigenaren eruit gooiden. Dit gebeurde niet alleen in de industrie, maar ook in de landbouw, vooral in de Alentejo. Veel grote bedrijven werden eenvoudigweg genationaliseerd. Het heeft enkele jaren geduurd voordat er weer een behoorlijk bestuur kwam en deze bedrijven weer werden teruggegeven aan de oorspronkelijke eigenaren en directie.

Honderd meter van waar ik woonde in Albufeira was ik er getuige van dat de arbeiders een nieuw project overnamen, de eigenaren kwamen op een ochtend aan en kregen te horen dat ze moesten vertrekken, de arbeiders controleerden nu het project. Hetzelfde gebeurde in het nabijgelegen hotel.

Een populaire Portugese mop uit die tijd zei veel over hoe het grote publiek dacht. Er werd gezegd dat de uiterst linkse voorstander Otelo Saraiva de Carvalho, de communistische partijleider Álvaro Cunhal en de socialistische partijleider Mario Soares allemaal gingen vissen. De boot zonk, wie werd gered?

(Antwoord - Portugal!)

Portugal leek niet de voorkeur te geven aan extreem rechts of extreem links. Ook de middenkaderofficieren van de MFA leken vastbesloten Portugal de democratie te brengen die zij beloofden. De Sunday Times publiceerde een prachtig boek van hun "Insight team", dat nu helaas niet meer gedrukt wordt, "Insight on Portugal: the year of the captains". Het is nog steeds tweedehands te vinden en voor elke serieuze 'student' van de revolutie is het onmisbare lectuur. Er wordt in verteld hoe bepaalde hoge officieren in die tijd graag aan de macht waren gebleven. Het mocht niet zo zijn, de 'kapiteins' hielden woord.

Ik kan me niet herinneren dat ik in de Algarve ooit een soldaat heb gezien, laat staan een wegversperring. Meestal waren de mensen gewoon in de war over wat er in het verre Lissabon gebeurde, maar vredelievend en geduldig. Op een keer werd ik op de Galp rotonde in Lagoa aangehouden door een groep jongeren (burgerwachten?) en beleefd gevraagd om mijn kofferbak te openen om te zien wat er in zat. Ik geloof dat ze op zoek waren naar wapens, maar teleurgesteld werden we weer op pad gestuurd.

Dit is misschien een van de grootste eerbewijzen aan de MFA, en totaal verschillend van de gebruikelijke koers die dergelijke revoluties van de strijdkrachten wereldwijd volgen. Zij beweren bijna altijd dat zij handelen in het belang van het volk en met slechts één doel voor ogen: het vestigen van de democratie. De jongste gebeurtenissen in Myanmar tonen dit aan. De strijdkrachten namen de macht over om de democratie te vestigen en het land werd door de strijdkrachten geregeerd van 1962 tot 2011, toen een nieuwe regering de terugkeer naar een burgerregering inluidde.

De militairen zijn nu weer aan de macht, zij wilden duidelijk de macht terug. De generaals grepen op 1 februari de macht na de algemene verkiezingen van 2011, die de NLD-partij van mevrouw Suu Kyi met een ruime meerderheid won. Ze arresteerden gewoon de democratisch verkozen regeringsleiders en namen de macht weer over. Tot zover de democratie. Dit is slechts één voorbeeld.

Maar de MFA van Portugal hield woord en stelde algemene verkiezingen in. De grondwet van 1976 werd opgesteld door een grondwetgevende vergadering die op 25 april 1975 werd gekozen, een jaar na de Anjerrevolutie. De grondwet werd grotendeels in 1975 opgesteld, vervolgens voltooid en begin 1976 officieel afgekondigd. De avond voor de stemming zeiden ze tegen de mensen: "als jullie willen dat we blijven, breng dan een blanco stem uit", maar de mensen deden dat niet, en ze gaven de macht zonder aarzelen over. De opkomst bij de stemming was meer dan 90 procent en Mario Soares werd de eerste premier voor de socialistische partij.

Portugal is van de ene dag op de andere in een stroomversnelling geraakt. Weinig landen hebben zich in zo'n korte tijd zo goed aan de democratie aangepast. In minder dan 50 jaar leven we in een modern, goed bestuurd land dat buitengewone vooruitgang boekt. Als u nog niet zo lang in Portugal woont, kunt u zich misschien moeilijk voorstellen hoe het mogelijk is dat dit vooruitstrevende en werkelijk democratische land nog maar een paar jaar geleden een dictatuur was. Maar het was zo, en op 25 april kunnen en moeten we die anonieme 'kapiteins' eren die dit mogelijk hebben gemaakt. Werkelijk onbezongen helden.


Author

Resident in Portugal for 50 years, publishing and writing about Portugal since 1977. Privileged to have seen, firsthand, Portugal progress from a dictatorship (1974) into a stable democracy. 

Paul Luckman